028. Κουκουλιοί: ο οικισμός των εκπλήξεων στα Σκάπετα
Το τελευταίο χωριό των Σκάπετων που εμφανίζεται στις οθωμανικές απογραφές του 16ου αιώνα είναι οι Κουκουλιοί.
Η δημογραφική και φορολογική εικόνα που αποκτάται από τις απογραφές ξεχωρίζει για την ιδιαιτερότητα της. Αντανακλά προφανώς άγνωστες ιστορικές εξελίξεις, τόσο δίπλα στο Σούλι που δύσκολα θα το έχουν αφήσει ανεπηρέαστο.
Οι Κουκουλιοί θεωρείται ότι έχουν υπάρξει στο παρελθόν σε γειτονική από την σημερινή θέση τους.
Βρίσκονται στα ριζά του όρους Κουκουρέλια που συνεχίζει προς νότια την Βριτζάχα. Είναι πάνω στην διαδρομή του μονοπατιού απο τα Σκάπετα προς το Λιβάδι της Βριτζάχας που συνεχίζει προς το Ζωτικό (Λιβίκιστα) της Λάκκας.
Η πρώτη έκπληξη προκύπτει από την καταγραφή των νοικοκυριών στην απογραφή του 1521:
Χανέδες: 130, εργένηδες: 13 και χήρες: 55
Ο αριθμός των γυναικών σε χηρεία είναι ο μεγαλύτερος για όλους τους οικισμούς του καζά των Ιωαννίνων ( που διοικητικά υπήγετο το Σούλι και η Παραμυθιά στα 1521) αναλογικά με τον πληθυσμό κάθε οικισμού. Σε απόλυτο αριθμό μόνο ένα χωριό του καζά, με 2,5 φορές τον πληθυσμό των Κουκουλιών εμφανίζεται με 62 χήρες.
Θανατικό από τοπική επιδημία που χτύπησε επιλεκτικά τους άρρενες; Θανάτωση εξεγερμένων κατοίκων; Η φορολογία ίσως δείχνει το δεύτερο.
Και όντως η δεύτερη έκπληξη της απογραφής του 1521 είναι το ύψος της φορολογικής επιβάρυνσης: 20.410 άσπρα. Δηλαδή 3-5 φορές μεγαλύτερη της συνήθους και τυπικά προβλεπτέας. Ποινή και αποζημειώσεις για εξέγερση;
Τρίτο στοιχείο η δραματική πληθυσμιακή μείωση στα 1551:
51 χανέδες και 9 άγαμοι
Που όμως αντιστρέφεται εντυπωσιακά ως τα 1592 όπου το χωριό εμφανίζεται με 88 χανέδες και 24 άγαμους.
Έτσι στη βάση 5 ατόμων ανά νοικοκυριό και 3 ανά χήρα ο πληθυσμός προκύπτει:
1521: 828 άτομα
1551: 264 άτομα
1592: 464 άτομα
Τέταρτο στοιχείο, ίσως μάλιστα συγκυρία με νόημα, είναι η εμφάνιση στα 1551 εναλλακτικού ονόματος για τον οικισμό: Γραμματικό.
Επιλογή αλλαγής σελίδας πλέον της χωροταξικής μετακίνησης; Συνέπεια μετοικεσίας σημαντικού αριθμού προσώπων από άλλη περιοχή;
Ας σημειωθεί ότι αλλάζει η γραφή του παλαιού οικισμωνύμιου στα οθωμανικά: από Κουκουλιοί (قوقوليه) στα 1521 γράφεται Κουκλοί ( قوقلى) στις άλλες δύο απογραφές. Στο άρθρο της Ε. Μπαλτά, η δεύτερη γραφή αποδίδεται ως Κουκούλι προφανώς με θεώρηση της δεύτερης διφθόγγου ως υπονοούμενης και χωρίς να ξεκαθαρίζεται αν το Κουκούλι ταυτίζεται με τους Κουκουλιούς των Σκάπετων. Ταύτιση που αποδέχεται το ιστολόγιο μας χωρίς βέβαια ακλόνητη τεκμηρίωση ( από την ανάλυση της φορολογίας φαίνεται ότι πρόκειται για ημιορεινό χωριό με μύλο και παρουσία πουρναριών και κτηνοτροφία με παραγωγή χορτονομής, σειρά καταγραφής λίγο μετά Κορίστιανη, Λιβίκιστα, Γλαβίτσα).
Πέμπτο στοιχείο που ξαφνιάζει, είναι η πρακτικά σταθερή φορολογική επιβάρυνση μεταξύ 1551 και 1592 παρά τον σχεδόν διπλασιασμό των κατοίκων. Η επιβάρυνση παραμένει στα 5.500 άσπρα, πολύ πιο κάτω από τα 20.140 άσπρα του 1521. Και τούτο ενώ η γενική τάση είναι αυξητική για το 60% των οικισμών.
Ευνοϊκή εκτίμηση λόγω εμφανούς δυσκολίας στην ανταπόκριση; Πολιτική ενσωμάτωσης μετά την καταστολή και τιμωρία;
Αναλυτικά η φορολογία στα 1551 έχει ως εξής ( ποσά σε άσπρα):
Σπέντζα 1.500
Σιτάρι (45 κοίλα) 1.980
Ανάμικτο (35 κοίλα) 980
Κριθάρι (15 κοίλα) 180
Λινάρι 202
Κυψέλες 134
Κότες 51
.......;;;;; 105
Χορτονομή 306
Φόροι γάμων, αποξηραμ. 62
Σύνολο 5.500
Η αντίστοιχη ανάλυση του 1592 είναι:
Σπέντζα 2.800
Σιτάρι (10 κοίλα) 450
Κριθή και ανάμικτο (30 κοίλα) 580
Βρώμη ( 5 κοίλα) 95
Μούστος ( 25 μέντρε) 300
Δεκάτη λιναριού 80
Δεκάτη κυψελών 45
Πρινοκόκκι 5
Σίκαλη (3 κοίλα) 87
Δεκάτη μποστανιών 50
Μύλοι ( 1) 30
Χορτονομή 405
Λαχανικά 10
Κότες 405
Φόροι γάμων, αποξηρ. κλπ 141
Σύνολο 5.483
Αξιοσημείωτες η εμφάνιση παραγωγής μούστου, η καλλιέργεια σίκαλης και η λειτουργία μύλου.
Πληροφορίες λοιπόν από τις οθωμανικές απογραφές που δημιουργούν αναπάντητα ερωτήματα, αλλά μας γνωρίζουν κάπως το πλαίσιο ανάπτυξης και του άμεσα γειτονικού Σουλίου.
Πηγές: Οικονόμου Φ. Το χωριό μου Κουκουλιοί Σουλίου / Αθήνα 1985
Ev. Balta, M. Oguz, F. Yasar The Ethnic and Religious Composition
of Ottoman Thesprotia...... / Helsinki 2011
ΒΟΑ 367 numarali muhasebe.....
BOA TT 273
BOA TT 608